تاریخ پلیس راه در ایران
تاسیس نخستین تشکیلات نظامی مدرن و کارآمد توسط مستشار آمریکایی و بکمک افسران سوئدی
تاریخ مجموعه ای است از اتفاقاتی که در طول زمان حادث گردیده و آدمی برای درک بهتر آن نیازمند کسب اطلاعات صحیح است. انقلاب صنعتی نقطه عطفی در تاریخ بود و با اختراع اتومبیل شهرها بهم پیوسته و شهرهای بزرگتری بوجود آمدند چنین گسترشی تنها در سایه امنیت ممکن پذیر بود. پیچیدگی حمل و نقل و عبور و مرور، ظهور سیستم های نظارتی را بهمراه داشت و در این میان سازمانی بنام پلیس راه در کشور ما ایجاد و رشد کرد که در کوران تاریخ با فراز و فرودهای بسیاری همراه شد. بنظر می رسد کارکنان شاغل و بازنشسته پلیس راه بویژه جوان‌ترها که دوران خدمت در پلیس راه قبل از ادغام را درک ننموده اند، خواهان کسب اطلاعات بیشتری در رابطه با این سازمان خدمتگزار مردم باشند. فلذا در این مکتوب تلاش گردیده بخشی از تاریخ ارزشمند پلیس راه که با ناگفته ها و ناشنیده هایی فراوانی همراه است را به رشته تحریر درآورده و صرفاٌ جهت افزایش اطلاعات عزیزان همکار ارائه گردد با امید به اینکه مورد عنایت قرار گیرد.
قانونمندی راه ها در جهان
در گذر زمان وقتی انسان خود را شناخت در گام های اولیه بعد از سدجوع و حفظ وجودی خود اقدام به رفع و برداشتن موانع از سر راه خود کرد. در سیر تکاملی بشر، حمل و نقل تاریخچه بسیار درخور توجهی دارد بطوریکه برای اولین بار حدود دو میلیون سال قبل از میلاد از آتش برای حرکت وسیله و جابجایی اجسام استفاده کرد و نزدیک به 1000 سال قبل از میلاد مسیح چرخ اختراع شد. در 2600 سال قبل از میلاد به دستور فراعنه مصر با وضع قوانین جدی کانال های دریایی در جزیره کرت ساخته شد. براساس متون دینی در 1240 سال قبل از میلاد ارابه های جنگی مصری در دریای سرخ به تعقیب حضرت موسی پیامبر (س) پرداختند. در نهایت مدرنیته شدن جوامع و افزایش روز افزون جمعیت منجر به مهاجرت به شهرها و رشد شهرنشینی گردید. همزمان گسترش شهرها، ضرورت گسترش راههای ارتباطی متناسب با افزایش تردد بیشتر از گذشته احساس و با اختراع اتومبیل نظام حمل و نقل جدید در دنیا تدوین گردید. اولین کنوانسیون ترافیک در سال 1949 میلادی تشکیل و برای اولین بار قوانین و مقررات حمل و نقل بین المللی تدوین شد. دومین کنوانسیون در سال 1968 که به کنوانسیون وین معروف شده، مصوباتی بسیار جامع و کامل تر مشتمل بر پنجاه و شش ماده به همراه داشت. همزمان کنوانسیون مربوط به علائم راهها با چهل و هشت ماده، دریچه ای تازه فراروی کشورهای جهان در تسهیل عبور و مرور گشود. کشور ایران در سال 1354 خورشیدی با امضاء کنوانسیون به کشورهای عضو پیوست.
ژاندارمری و امنیت راه ها
در سال 1288 خورشیدی (1910 میلادی)، برای ساماندهی اوضاع آشفته داخلی کشور در نتیجه رقابت و سهم خواهی دو دولت استعمارگر روسیه و بریتانیا، ویلیام مورگان شوستر آمریکایی به پیشنهاد ویلیام هووارد تفت (بیست و هفتمین رئیس جمهور آمریکا)، بعنوان خزانه دار کل استخدام گردید. وی از همان ابتدا متوجه ناکارآمدی ساز و کار انتظامی کشور گردید، به پیشنهاد شوستر افسران ژاندارمری سوئدی برای آموزش و رهبری ژاندرامری تازه تاسیس ایران استخدام شدند. در ابتدای کار ژاندارمری ایران متشکل از سه هزار نفر افسر و درجه دار بود که توسط بیست و یک افسر سوئدی به فرماندهی سرگرد هارولد هالمرسون رهبری می‌شدند. البته ژاندارمری در شهرهای رشت، تبریز و مشهد به واسطه نفوذ روسیه تزاری فعالیت چندانی نداشت. افسران ژاندارمری از طبقات اشراف و خانواده های متمول بودند که اکثرا به زبان فرانسه تسلط داشته و در جامعه وجهه اجتماعی بالایی داشتند. منتها در شرایط اسفبارکشور تحت تاثیر قراردادهای ننگین استعماری، هرگونه تقویت بنیه نظامی ایران به مذاق دولتهای استعماری بریتانیا و روسیه خوش نیامده و با واکنش منفی این دو دولت مواجه می‌گردید. تداوم کارآمدی و اثر بخشی ژاندارمری کاسه صبر روسیه را لبریز نمود و در نهایت در سکوت معنادار انگلستان، روسیه اقدام به لشکر کشی به خاک ایران و تصرف شهر رشت نمود. دولت ایران هم که یارای مقابله با قشون نظامی روسیه را نداشت، عملا چاره ای جز پذیرش اولتیمام روسیه (و انگلستان) را نداشت و به همکاری موثر مورگان شوستر در ایران خاتمه می دهد. در بازگشت به ایالات متحده شوستر اقدام به نوشتن خاطرات خود از زمان ماموریتش در ایران در کتاب ارزشمند “اختناق ایران” می‌نماید که مطالعه این اثر گرانسنگ به همه علاقمندان توصیه می‌شود.
با وجود قدمت کوتاه فعالیت شوستر در ایران، تشکیلات ژاندرامری تاثیر بسزایی در تغییر نگرش جامعه به یک تشکیلات نظامی مستقل و منضبط داشت و داستانهایی فراوانی از جانفشانی و میهن پرستی افسران ایرانی و سوئدی بخصوص در پیروزی جنبش مردمی مشروطیت در دوران استبداد صغیر در تاریخ ذکر شده است. در بخشی از کتاب خاطرات مورگان شوستر (کتاب اختناق ایران) اشاره شده که یکی از هنگ های سواره نظام ژاندارمری حتی پس از کشته شدن فرمانده سوئدی آن به رهبری همسر شجاع آن فرمانده در نبرد با اشغالگران به پیروزی رسیدند.
با شروع سلسه پهلوی مناصب ژاندارمری توسط افسران ایرانی پر شد و باعث تقویت ژاندارمری گردید. با آغاز جنگ جهانی دوم، ژاندارمری ایران تجلی ایرانیان میهن پرست و ستون فقرات قوای نظامی کشور گردید. رضاشاه دو نیروی ژاندارمری و قزاق را ادغام و اداره امنیه مملکتی کشور، در تحت اوامر وی تاسیس گردید و ساختمان شمس العماره در تهران محل استقرار ستاد امنیه شد. در سال 1303 خورشیدی، سازمان امنیه به شش ناحیه تقسیم می گردید.
1- ناحیه مرکز تحت فرماندهی سرهنگ اکبر احمدی به مرکزیت تهران
2- ناحیه شمال غرب تحت فرماندهی سرهنگ رضا نوری به مرکزیت تبریز
3- ناحیه غرب کشور تحت فرماندهی سرهنگ اکبر قهرمانی به مرکزیت همدان
4- ناحیه جنوب کشور به فرماندهی سرهنگ تراب شفیعی به مرکزیت شیراز
5- ناحیه جنوب شرقی کشور تحت فرماندهی سرهنگ دوم رضا ملک زاده به مرکزیت کرمان
6- ناحیه شمال شرق کشور به فرماندهی سرهنگ عبدالعلی اعتماد به مرکزیت مشهد
در آن زمان سازمان امنیه با وزارت عدلیه در جهت وصول مالیات ها و جزای نقدی، همکاری نزدیکی داشت و در همان سال ها در جاده های بیرون شهری تهران به قم و تهران به قزوین زنجان و تهران به قزوین رشت و اصفهان به یزد خواست شیراز و بوشهر، یگانهایی را مستقر کرد.در اوایل تاسیس ژاندارمری، از صاحب منصبان ژاندارمری می توان به یاور (سرگرد) محمدتقی خان سلطان زاده (کلنل پسیان) اشاره نمود. در سال 1304 به درخواست رضاشاه قانونی وضع شد که تمام مالیات های راه و ترانزیت های داخلی ملغی و به عوض آن به میزان عوارض گمرکی از واردات ایران در جهت ترقی راه سازی افزوده شد. دوران حکومت پهلوی اول علی رغم وجود موانع عدیده وبروزجنگ جهانی دوران شکوفایی راهسازی زمینی و ریلی بود و طی سال های 1304 تا 1317 به راه های داخلی سرو سامانی اساسی داده شد و راه های زیر احداث گردید:
1- جاده غرب که از طرف دریاچه ارومیه آغاز و تامرز رواندوز ادامه و ایران را به کشورعراق متصل می کرد.
2- جاده شمال که از آستارا در امتداد دریای خزر ادامه و تا منتهی الیه جنوب شرق کشور یعنی بندر گواتر ادامه می یافت.
3- جاده جنوب که از تهران آغاز و پس از عبور از قم به لرستان و از آنجا تا خوزستان ادامه می یافت.
4- جاده جدید تهران مشهد که از سمنان و شاهرود و سبزوار به مشهد می رسید.
5- جاده شمال غرب از تهران شروع و تا تبریز و اردبیل و جلفا ادامه می بافت.
6-جاده کرج به چالوس که از میدان اصلی شهر کرج شروع و به چالوس ختم می گردید.
با ساخت و احداث جاده ها، تمایل به استفاده از اتومبیل در کشور فزونی گرفت. به نحوی که تعداد اتومبیل های شخصی طی سال های 1305 و 1306، از 529 دستگاه به 3169 دستگاه رسید و تعداد اتوبوس و کامیون طی همین سال ها از 103 دستگاه به 1783 دستگاه رسید.
در شهریور 1320 خورشیدی، به دستور محمدرضا شاه پهلوی، امنیه از وزارت جنگ و واحدهای ارتش جدا و در تابعیت وزارت کشور قرار گرفت. سازمان جدید درقالب هشت ناحیه شامل مرکز، آذربایجان، خراسان، کرمان، فارس، خوزستان، اصفهان و کرمانشاه با استقرار 19 هنگ و 15 گردان مستقل در شهرهای اراک، فسا، طیبات، اردبیل، بندرعباس، جاسک، زابل، بندرجاسک، سوسنگرد، نوسود، یزد، بوشهر، سمنان، سقز و ایلام ادامه فعالیت داد.
شکل گیری پلیس راه در شهربانی
با افزایش روز افزون تعداد اتومبیل و متعاقب آن بروز تصادفات در راهها، لزوم تشکیل سازمانی مشابه به راهنمایی و رانندگی در جاده های برون شهری احساس می شد. در سال 1336 خورشیدی هیات وزیران ابلاغیه ای صادر کرد که براساس آن، وزیر راه موظف گردید به منظور جلوگیری از وقوع تصادف اتومبیل ها و ایجاد خرابی راهها، مقررات توزین کامیون ها را به مرحله اجرا در آورد. در این ابلاغیه ژاندارمری به عنوان همکار وزارت راه برای جلوگیری از تردد خودروهای خاطی تعیین شده بود. هیات وزیران در دومین ابلاغیه خود در 1339 اجرای مقررات ترافیکی تا شعاع پنجاه کیلومتری شهرها را به سازمان شهربانی کل کشور واگذار کرد. مجری این مقررات واحدی به نام پلیس راه در شهربانی بود. در این ابلاغیه وزارت راه وظیفه نظارت بر امور فنی جاده ها را نیز برعهده داشت و موظف گردیده بود نیروی متخصص و وسایل لازم را برای چنین نظارتی در اختیار شهر بانی بگذارد. همچنین رسیدگی به سایر جرائم و حوادث و امور مربوط به امنیت راهها همچنان برعهده ژاندارمری بود و اولین پاسگاه های پلیس راه شهربانی در جاده ساوه، جاده مخصوص کرج و جاجرود افتتاح شدند. در ادامه در تاریخ 18/8/1345، هیات وزیران تصمیم گرفتند اجرای مقررات رانندگی، توزین کامیون ها وحفظ حریم راه را در تمام راههای کشور به ژاندارمری کل کشور واگذار و برای اجرای هرچه بهتر این وظایف، پلیس راه از شهربانی جدا و به ژاندارمری ملحق شود.
درآن زمان هنگام تحویل پلیس راه به ژاندارمری، تعداد16 پاسگاه پلیس راه در سراسر کشور قرار داشت و مقرر گردید تا سال 1355 به 77 پاسگاه و تا آخر برنامه پنج ساله دولت به 100 پاسگاه ارتقاء پیدا کند. پس از این اقدامات و ضرورت تهیه و تدوین این مقررات داخلی، آیین نامه راهنمایی و رانندگی در تاریخ 18/2/1347 به تصویب رسید.
پلیس راه ژاندارمری
قدیمی ترین سند موجود از شرح وظایف، سازمان، نفرات و جایگاه های شغلی پلیس راه ژاندارمری، متعلق به 1345 می باشد. برابر این سند ماموریت های پلیس راه عبارت بود از:
1- انتظام عبور و مرور در راه ها، 2- نظارت بر اجرای مقررات توزین، 3- حفظ حریم راه ها
در این شمای سازمانی پلیس راه مستقیم زیر نظر فرمانده ژاندارمری و دارای ستاد مستقل بود. پلیس راه کشور دو معاونت عملیات و اداری مالی داشت که بر زیر مجموعه نظارت داشتند. روابط عمومی، اردنانس ترابری، تعمیرگاه، بازرسی، آموزش، کنترولر، آجودانی، درمانگاه، مخابرات، آماد، قرارگاه، دایره ترافیک، مرکز اطلاعات و کنترل راه ها، شعبه تصادفات، شعبه صدور دفترچه، شعبه اخذ جرایم رده های پلیس راه محسوب می شدند. در سال 1345 در سراسر کشور 22 پاسگاه پلیس راه وجود داشته است. جایگاه سازمانی فرمانده پلیس راه سرلشگری و جایگاه معاونین وی سرتیپی بود. این سند ثابت می کند که پلیس راه کشور واحدی مستقل و خودکفا بوده به گونه ای که حتی تعمیرگاه خودرو ها از تعمیرگاه ترابری ژاندارمری جدا بود.
دومین سندی که از سوابق پلیس راه موجود است. مربوط به سال 1346 می باشد. در این سند برای هر پاسگاه پلیس راه انواع سلاح، سه خودروی سواری سازمانی، یک دستگاه آمبولانس، یک دستگاه جرثقیل، یک دستگاه تریلی هاوس و شش دستگاه موتورسیکلت هارلی دیویدسون در نظر گرفته شده بود.
در سند دیگری متعلق به سال 1355، یکی از شرح وظایف دایره عملیات پلیس راه کشور “تهیه و تنظیم طرح هایی به منظور جلوگیری از وقوع تصادفات رانندگی و کاهش آن به حداقل ممکنه” ذکر گردیده است. در سندی دیگر متعلق به سال 1356 برای اولین بار پاسگاه های پلیس راه به چهار دسته تقسیم شده بودند که شامل پاسگاه های 26 نفره، پاسگاه های 24 نفره، پاسگاه های 20 نفره و پاسگاه های 18 نفره بود. در آن سال تعداد پاسگاه های پلیس راه سطح کشور، 91 پاسگاه بود.
تقسیم این پاسگاه ها از نظر تابعیت بدین شرح بود: 18 پاسگاه در حوزه هنگ های ژاندارمری تهران، قم، سمنان و قزوین زیر نظر فرماندهی پلیس راه تهران که در ستاد پلیس راه کشور مستقر بود انجام وظیفه می کردند. سایر استان ها عبارت بودند از: تبریز 7 پاسگاه، اردبیل 1 پاسگاه، رضائیه 4 پاسگاه، مهاباد 1 پاسگاه، سنندج 1 پاسگاه، کرمانشاه 4 پاسگاه، رشت 3 پاسگاه ، تالش 2 پاسگاه، اهواز 3 پاسگاه ، آبادان 2 پاسگاه ، بهبهان 1 پاسگاه ، شیراز 4 پاسگاه، کازرون 1 پاسگاه ، بندرعباس 1 پاسگاه، بوشهر 1 پاسگاه ، کرمان 3 پاسگاه ، زاهدان 1 پاسگاه ، زابل 1 پاسگاه، ایرانشهر 1 پاسگاه، مشهد 1 پاسگاه، بیرجند 2 پاسگاه، تایباد 1 پاسگاه، بجنورد 3 پاسگاه، ساری 6 پاسگاه، گرگان 3 پاسگاه، اصفهان 4 پاسگاه، یزد 2 پاسگاه، خرم آباد 3 پاسگاه و همدان 2 پاسگاه.
از مطالب فوق می توان دریافت ترتیب پاسگاه های پلیس راه نواحی ژاندارمری بدین ترتیب بوده است: ناحیه یک مرکز: 18 پاسگاه، ناحیه آذربایجان شرقی: 8 پاسگاه، ناحیه آذربایجان غربی: 5 پاسگاه، ناحیه کردستان: 1 پاسگاه، ناحیه کرمانشاهان: 4 پاسگاه، ناحیه گیلان: 5 پاسگاه، ناحیه سیستان و بلوچستان: 3 پاسگاه، ناحیه خراسان بزرگ: 10 پاسگاه، ناحیه مازندران: 9 پاسگاه، ناحیه اصفهان: 6 پاسگاه و ناحیه لرستان: 5 پاسگاه
براساس اسناد موجود جایگاه سازمانی فرماندهان پاسگاه ها سروانی و هر پاسگاه 6 نفر افسر داشته است. هر پاسگاه پلیس راه فقط یک جایگاه سرباز وظیفه داشت و آن هم جهت امربری بود که نشان از تخصصی بودن شرح وظایف و مسئولیتهای پلیس راه در آن زمان دارد.
پلیس راه بعد از پیروزی انقلاب
وظیفه پلیس راه به گونه ای است که چندان با مسائل سیاسی کشور ارتباطی نداشته و تقسیم مفاد این نگارش به قبل و بعد انقلاب ، صرفا تقسیم زمانی و عاری از هر گونه رنگ و لعاب سیاسی می باشد. اولین شمای پلیس راه بعد از پیروزی انقلاب، مصوب 1358 می باشد. در این سند علاوه بر پلیس تهران، قسمت های پلیس راه عبارت بودند از روابط عمومی، بازرسی، رکن یکم و آجودانی که دایره اخذ جرائم و اجرائیات در زیرمجموعه آن قرار می‌گرفت. رکن های دوم و سوم که برکار دوایر ترافیک، طرح ها و مرکز اطلاعات و کنترول راهها، تصادفات، صدور دفترچه و شعبه آموزش نظارت داشتند. رکن چهارم که شامل قرارگاه، دایره جمع آوری و تبادل اطلاعات کامپیوتری و دایره پشتیبانی که شامل آماد، ترابری، اردنانس، و تعمیرگاه بود. همچنین برای انجام امور عقیدتی و سیاسی یک شعبه سیاسی ایدئولوژیک تعریف شده بود. با دقت در این سند در می یابیم که سازمان پلیس راه برگرفته از الگوی سازمانی نیروی زمینی ارتش بوده است. در این جدول جایگاه فرمانده پلیس راه سرتیپی و جایگاه معاونین وی به سرهنگی تنزل یافت. در این راستا جایگاه های سازمانی کاهش یافته و از نظر تعداد نفرات نیز 110 نفر تقلیل نیرو مشاهده می‌گردد. در سند سازمانی سال 1362 به تعداد خودروهای پاسگاه های پلیس راه افزوده شد. از جمله ویژگی های این سند نسبت به گذشته تفکیک وظایف و اختیارات بود به نحوی که مسئولیت امور و تعیین خط و مشی پاسگاه ها به عهده ستاد فرماندهی پلیس راه ژاندارمری در مرکز بود. و اقدامات آمادی، مخابراتی و اردنانس و تهیه و تحویل جیره غذایی با فرماندهان نواحی و فرماندهان هنگ های ژاندارمری بود.
در سال 1364 بنا به توافق وزارت کشور با فرمانده ژاندارمری مقرر گردید هر استان یک واحد مستقل ژاندارمری داشته باشد. برای مثال قبل از آن ناحیه ژاندارمری اصفهان شامل 3 هنگ اصفهان، یزد و شهرکرد بود. ناحیه ژاندارمری لرستان شامل 2 هنگ خرم آباد و همدان بود و ناحیه ژاندارمری فارس شامل 3 هنگ شیراز، بوشهر و یاسوج بود و از همه مهمتر ناحیه یک مرکز علاوه بر تهران، هنگ های سمنان، قزوین، قم، اراک، زنجان و سمنان را شامل می‌شد. در سال 1365 سازمان پلیس راه ژاندارمری مورد بازنگری قرار گرفت و ماموریت پلیس راه در سه محور نظارت بر اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی و انتظام عبور و مرور و همچنین نظارت بر اجرای مقررات توزین و حفظ حریم راه ها تعریف گردید.
در اینجا لازم است به این نکته اشاره شود به شهادت تاریخ و احکام انتصاب صادره در سازمان ژاندارمری، در بعضی مواقع بمنظور کنترل هرچه بهتر پاره‌ای از هنگ های مشکل زا همچون ایرانشهر، ایلام و بیرجند از وجود افسران مجرب پلیس راه استفاده خدمتی بعمل آمده است.
پلیس راه بعد از ادغام با کمیته و شهربانی و تشکیل نیروی انتظامی
تصمیمات ادغام نیروهای ژاندارمری، شهربانی و کمیته انقلاب اسلامی به قبل ازسال 1370 هجری شمسی برمیگردد و قانون تشکیل نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 27/4/1369 تصویب گردید. اما تاریخ رسمی ادغام 12/1/1370 مصادف با روز جمهوری اسلامی اعلام گردید. پس از ادغام، برابر تصمیات جدید، معاونت راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل در ستاد نیروی انتظامی کل کشور و در سطح نواحی انتظامی استان های کشور نیز ایجاد گردید. این معاونت در ستاد دارای چهار اداره کل با عنوان های “اداره کل امور فنی، اداره کل امور انتظامی راهنمایی و رانندگی، اداره کل امور عمومی و اداره کل امور حمل و نقل و خدمات” بود و دیگر واژه پلیس راه کاملا حذف گردید. و پاسگاه های پلیس راه به پاسگاه راهنمایی و رانندگی و امور حمل و نقل تغییر نام داد. اما واژه پلیس راه در فرهنگ گفتاری مردم و پرسنل نیروی انتظامی از میان نرفت و در مراودات و محاورات عمومی به حیات خود ادامه داد.
ادغام در واقع آغازی بر افول پلیس راه شد. فقدان ستاد قوی و متخصص در مرکز سبب گردید با دیدگاه تبعیض آمیز در برخی استان ها خودروهای بنز و افسران کارشناس پلیس راه به درون شهر منتقل گردند در استان هایی نیز پاره ای اقدامات غیرمرسوم زیردست پروری رسمیت بخشیده شد و اثری از آن پلیس راه مستقل و مبادی دیسیپلین و نظم و انضباط ویژه نماند. همچنین اقداماتی بدون در نظر گرفتن اهمیت، جایگاه، ساختار و رسالت پلیس راه صورت گرفت که شرح و تفسیر آن در این مقاله نمی‌گنجد. علی رغم تمام مشکلات پیش رو اما با قرار گرفتن کارکنان 3 سازمان قبلی در کنار هم، سطح سواد، آگاهی و اطلاعات افسران و درجه داران پلیس راه بصورت شاخص نمایان شد.
تلاش برای احیاء مجدد پلیس راه
به دنبال افزایش روز افزون تصادفات در جاده های کشور و نارسایی های به وجود آمده در ارتباط پاسگاه های پلیس راه با ادارات راه و ترابری، در نیمه اول سال 1379 به پیشنهاد وزیر راه وقت و تایید مسئولین، ساماندهی وضعیت موجود به ستاد کل نیروهای مسلح ابلاغ گردید. در پی این اتفاق یک بار دیگر مقرر گردید پلیس راه احیاء شود. در دستورالعملی که ستادکل نیروهای مسلح جهت اجرا به فرمانده نیروی انتظامی ابلاغ نمود آمده بود “به منظور اجرای تخصصی امور راهنمایی و رانندگی، نیروی انتظامی وظیفه دارد نسبت به تشکیل پلیس راه در مرکزیت نیرو و نیز استانهای کشور اقدام نماید و واحد پلیس راه می بایست با هماهنگی وزارت راه و ترابری نسبت به اجرای وظایف اقدام کند.” در قسمت دیگری از این دستورالعمل، عزل و نصب رئیس پلیس راه کشور را فقط در اختیار فرماندهی ناجا قرار داده است. با صدور این دستورالعمل بار دیگر واژه پلیس راه احیاء گردید چرا که از زمان اجرای ادغام (1370) تا زمان صدور دستورالعمل ستاد کل (1379) واژه پلیس راه از فرهنگ انتظامی کشور حذف گردیده بود.
در پی این تصمیمات، افسران و درجه دارانی که سابقه خدمت در پلیس راه را داشتند، با شور و شوق وصف ناپذیری به یکدیگر تبریک می گفتند و در بعضی از پاسگاه های پلیس راه شیرینی و شربت توزیع شد و بار دیگر تعصب پلیس راهی که حاکی از پرکاری، زحمت و سخت کوشی و حمیت بود زنده شد. بعد از ابلاغ دستورالعمل ستاد فرماندهی پلیس راه در معاونت راهنمایی و رانندگی راه اندازی و جناب سرهنگ یونس میرزایی تبار که از افسران لایق و کاربلد پلیس راه بودند، به عنوان فرمانده پلیس راه شروع به کار نمودند. چندی بعد جناب سرهنگ میرزایی تبار به سمت معاون عملیات ترافیکی معاونت راهنمایی و رانندگی ناجا منصوب گردیده و بعد از ایشان تا حدودی پلیس راه از وظایف ذاتی خود فاصله گرفت.
در سال 1381 طی جلسه ای که با حضور سردار نوروزی فرمانده پلیس راه کشور و جناب سرهنگ پوراقدم رئیس پلیس راه استان تهران و فرماندهان پاسگاههای پلیس راه استان تهران، در ساختمان پاسگاه پلیس راه آزاد راه کرج قزوین برگزار شد. رسما جمع آوری مراقبین راه در پلیس راهها را ابلاغ گردید (سرهنگ شریفی نیز به عنوان فرمانده پلیس راه سد امیرکبیر در جلسه حضور داشت).
در سال1383 با انتصاب سردار محمد رویانیان به سمت فرمانده پلیس راه کشور یک بار دیگر نسیم شامه نواز احیای پلیس راه به مشام پلیس راهی‌ها رسید. جایگاه و مقبولیت سردار رویانیان نزد سلسله مراتب فرماندهی ناجا و اراده راسخ وی مبنی بر جداسازی پلیس راه از معاونت راهنمایی و رانندگی، نوید روزهای خوش در آینده را می داد. در همان سال سردار رویانیان با تنظیم گردشکاری به خدمت سردار قالیباف فرمانده وقت ناجا از ایشان در خواست نمود پلیس راه به صورت یک معاونت مستقل از راهور زیر نظر فرمانده ناجا انجام وظیفه کند و براساس این پیشنهاد در زمستان 1383 سازمان پلیس راه به عنوان یک فرماندهی مستقل با جایگاه سرلشگری به تصویب رسید. بر این اساس، تعداد 7 جایگاه سرتیپی و 15 جایگاه سرتیپ دومی در ستاد پلیس راه کشور پیش بینی گردید و سایر جایگاه ها نیز از چینش مطلوبی برخوردار بودند.
در این سازمان برای اولین بار بعد از انقلاب گروه عملیات ویژه و کنترل ترافیک همانند قبل از انقلاب تعریف گردید. در استحکام و کارآمدی این سازمان همین بس که سه معاونت به نام عملیات ترافیکی، حمل و نقل و مهندسی و طرح و توسعه تعریف گردید که هر کدام دارای چندین اداره زیر مجموعه بودند.
متاسفانه علیرغم این ابلاغ رویایی، خوشحالی کارکنان پلیس راه دیری نپایید و در اواسط سال 1384، با انتصاب سردار رویانیان در سمت معاونت راهنمایی و رانندگی ناجا، اجرای امریه ستاد کل و فرمانده ناجا که بنا بدرخواست خود ایشان صادر گردیده بود مسکوت ماند و سردار رویانیان با تنظیم گردشکاری دیگر با توجیه کوچک کردن ستاد و تقویت لبه لجمن (لبه جلویی منطقه نبرد) و برخی دلایل دیگر اخذ مصوبه فرمانده جدید ناجا، سردار احمدی مقدم، سازمان تصویب شده را ملغی کردند (!) و سازمانی جدید کاملا وابسته به معاونت راهنمایی و رانندگی برای پلیس راه تصویب شد که طی آن عنوان فرمانده پلیس راه به رئیس پلیس راه و جایگاه وی از سرلشگری به سرتیپی تنزل یافت. همچنین معاون هماهنگ کننده پلیس راه حذف و جایگاه معاونت های پلیس راه از سرتیپی به سرتیپ دومی تنزل یافت. تعداد نفرات ستاد پلیس راه از 155 نفر به 66 نفر کاهش یافته و بدتر از همه اینکه استقلال پلیس راه بطور کامل از بین رفت. به نحوی که پلیس راه ناجا اجازه هیچگونه هزینه ای نداشت و حتی امکان خرید یک خودکار برای رئیس پلیس راه ناجا مقدور نبود. همچنین مرکز فرماندهی و کنترل (مرفوک) پلیس راه حذف و رهنمود های عملیاتی از طریق مرفوک راهور ناجا ابلاغ می گردید.
نگارندگان براساس سالها خدمت در پلیس راه و احساس نیاز کارکنان خدوم پلیس راه (که شاید از سبقه این یگان خدمتگزار مردم اطلاع کمتری دارند)، برخود وظیفه میدانند چند نکته را متذکر شوند:
1- در زمان تحویل پلیس راه از شهربانی به ژاندارمری در سال 1345 جایگاه فرماندهی پلیس راه با 16 پاسگاه تحت امر، سرلشگری و در تبیین سیاست های اجرایی و انجام وظیفه کاملا مستقل بود.
2- علی رغم اینکه در تشریح وظایف پلیس راه شباهت های فراوانی با وظایف راهور وجود دارد ، اما عملا در نحوه اجرای آن تفاوت فاحشی است و شاید مهم ترین دلیل واگذاری پلیس راه به ژاندارمری در سال 1345 همین تفاوت نحوه اجرای وظایف پلیس راه بود.
3- در کشور، 33 قرارگاه پلیس راه استان و بیش از 225 پاسگاه پلیس راه وجود داشته و تقریبا تمام راه های مواصلاتی کشور تحت نظارت پلیس راه می باشد که عملکرد کارکنان آن کاملا تخصصی و فنی است و این شرایط بدون وجود ستادی مستقل، قوی و مشتمل بر فرمانده و معاونین مجرب، سخت کوش و متخصص، منطقی به نظر نمی آید.
4- معاونت های پلیس راهنمایی و رانندگی نمی توانند ستاد قوی و مناسبی برای پلیس راه استان ها باشند چرا که در کشور ما بیش از 1200 شهر وجود دارد که حداقل در 600 شهر مدیریت یا ایستگاه راهور مستقر می باشد که نظارت بر آنها وظیفه سنگینی است و نظارت و پشتیبانی همزمان پلیس راهها موجب بروز مشکلات عدیده ای خواهد شد.
5- در سال 1384 آیین نامه راهنمایی و رانندگی جدید تصویب و ابلاغ گردید که در ماده 1 آن پلیس راه را واحدی از راهنمایی و رانندگی که وظیفه کنترل ترافیک در جاده ها را به عهده دارد، تعریف شده است. علی ایحال، در حال حاضر پلیس راه در ناجا واحدی در تابعیت راهنمایی و رانندگی است و خوشبختانه در استان ها پلیس راه مستقل از راهور و تحت فرمان فرمانده انتظامی استان می باشد.
خاتمه کلام
کارکنان پلیس راه جزو زحمت کش ترین کارکنان کشوری و لشگری می باشند که امنیت عبور و مرور جاده های کشور را تأمین می نمایند و ثمره تلاش این عزیزان، کاهش تصادفات و متوفیان و مجروحین ناشی از آن می باشد. این نگارش با عشق به تمام همقطاران پلیس راه و آرزوی سلامتی و تندرستی آنان و خانواده های محترمشان تقدیم می گردد. امید است مقبول واقع گردد.
